P.M.J.J. Frissen
9 jan 20215 minuten
Wat vijfentwintig jaar geleden met de introductie van browsers begon als de toegankelijkheid van het internet voor het grote publiek en recenter met het ontstaan van social media platforms zoals: Twitter, Facebook, LinkedIn, Instagram etc.) de hoop leek te herbergen van een open digitale wereld waarin iedereen zonder aanzien des persoons met elkaar in contact kon komen en in gesprek gaan, is inmiddels - onder druk van het commerciële succes van deze nieuwe mediagiganten, de 'correcte' publieke opinie en his masters voice - geëvolueerd tot een pendant van de materiële wereld. De emancipatoire publicatieplatforms, waarop iedereen zijn eigen mening kon verkondigen en journalist kon spelen zijn inmiddels niet veel meer dan digitale kranten met uit de kluiten gewassen opiniepagina's waaruit onwelgevallig nieuws door een (digitale) redactie wordt geweerd.
Het verwijderen van Trump door Twitter zal door velen als een terechte maatregel worden beschouwd, maar kan ook worden gezien als het sluitstuk van een ontwikkeling waarbij de openheid van deze platforms definitief ten einde is gekomen, voor zover daarvan überhaupt al ooit sprake is geweest. Net als in het noodlijdende klassieke medialandschap, zullen we vanaf nu te maken krijgen met verzuiling, waarvoor tegenwoordig de Engelse term 'bubbles' wordt gebruikt.
De misschien wel naïeve belofte die het internet ooit leek te hebben dat daarmee een emancipatoire informatierevolutie ontketend werd en misschien zelfs een open samenleving tot stand zou komen, is definitief ter ziele. De digitale wereld is net zo bekrompen, conservatief, liberaal, (on)democratisch, sociaal en welke maatschappelijke schakeringen er nog meer zijn, als de 'echte' wereld en ook in de digitale wereld hebben het kapitaal en de risicomijdende communis opinio het voor het zeggen. Afwijkende meningen krijgen weinig ruimte en leiden een zieltogend bestaan.
Een voorzienbare ontwikkeling
De verbetering van de boekdrukkunst[1] - een eerdere informatierevolutie - die nu een kleine zes eeuwen geleden plaats vond had deze recente ontwikkeling al kunnen voorspellen. De door Coster en Gutenberg aangebrachte innovaties leidden ook tot een explosie van de verspreiding van menselijke gedachten, daar waar het voordien alleen machthebbers gegeven was om hun denkbeelden op te dringen aan anderen. Net als nu, ontstond ook toen, vanaf het midden van de zestiende eeuw de behoefte om die nieuwe vrijheid aan banden te leggen, wat zich onder andere uitte in de Rooms-katholieke Index librorum prohibitorum[2].
Boekenlijsten en -verbrandingen leiden hooguit tot inperking van gedachten
Boekenlijsten en -verbrandingen hebben echter nooit geleid tot het verdwijnen van gedachten en zo zal het ook nu gaan. Verboden boeken en tijdschriften werden in het verleden toch gedrukt, verspreid en vonden hun weg naar geïnteresseerde afnemers. Denk bijvoorbeeld aan het strijdschrift van Joan Derk van der Capellen tot den Pol: 'Aan het volk van Nederland'[3], de vele verzetskranten tijdens de Tweede Wereldoorlog of het drukwerk van tegenstanders van de politieke elite van de voormalige Sovjet-Unie.[4] Voorwaarde was wel dat een drukker bereid was zijn nek uit te steken. Dat zal in het digitale tijdperk niet anders zijn, hoewel te voorzien is dat het voor de 'digitale drukkers en uitgevers' lastiger zal worden om onwenselijke gedachten te verspreiden, omdat de opsporing in toenemende mate gefaciliteerd zal worden door techniek. Een virtueel kat-en-muis-spel op het deep- of darkweb zal het gevolg zijn. Onwenselijke gedachten verbannen heeft in de geschiedenis soms een contraproductief effect gehad, waarvan Napoleon wel het bekendste voorbeeld is. Door het Congres van Wenen werd hij na zijn Waterloo in feite burgerlijk dood verklaard. Of de digitale verbanning van Trump ook zal leiden tot zijn honderd dagen-periode zullen we moeten afwachten.
Vrijheden en de rol van social media
De afgelopen jaren wordt de roep om het reguleren of zelfs aan banden leggen van de vrijheid van meningsuiting op social media steeds luider. Deze platforms verweerden zich tot op heden vaak door te stellen dat ze slechts doorgeefluiken zijn en daarmee een neutrale positie innamen. Deze positie hebben ze nu definitief verlaten. Anders dan voorheen, hebben ze nu een rol in de handhaving van 'recht' en 'openbare orde' en opereren aldus als bestuurlijk verlengstuk van de overheid, waarbij opsporing, vervolging, rechtspraak en tenuitvoerlegging van de straf in één hand is gekomen. Bestuursrechtelijke taken voor civiele organisaties komen wel meer voor. Denk maar eens aan de taken van schooldirecties in het kader van de Leerplichtwet.
Het gevaar van dweilen met de kraan dicht
Sinds de digitale revolutie l0pen overheden qua opsporing en vervolging van talloze strafbare feiten (discriminatie, opruiing, smaad, laster, belediging etc.) hopeloos achter de feiten aan en het toedichten van een rol bij de handhaving aan deze social media platforms is dan ook een manier om ervoor te zorgen dat er gedweild kan worden met de kraan dicht. Als techniek ervoor zorgt dat strafbaar handelen aan de bron gefilterd kan worden, dan is opsporing en vervolging op termijn niet meer nodig op deze platformen. Daarmee begeven we ons echter tevens op glad ijs, want niet alleen zijn de technische middelen (nog) te grof, waardoor ook rechtmatig handelen wordt weg gefilterd, maar hiermee krijgt de overheid ook een middel in handen om onwelgevallige uitingen in de kiem te smoren en zelfs om sociale verbanning of de burgerlijke dood (civiliter mortuus) nieuw leven in te blazen in een vorm die ongekend is. Uiteraard heeft de overheid het beste met ons voor en zal het zo'n vaart niet lopen, maar dat kan snel verkeren zoals de geschiedenis ons heeft geleerd. De infrastructuur die we samen toelaten, kan ook worden misbruikt voor andere doelen dan waarvoor zij bedoeld is en dat noopt tot zeer zorgvuldige afwegingen vooraleer we overgaan tot het inperken van vrijheden of het toelaten daarvan door marktpartijen. Mensenrechten hebben ook een horizontale werking en het is een taak van de overheid om die werking niet illusoir te maken, maar actief te ondersteunen.
Naast de technische beperkingen is het helaas ook niet altijd evident wat rechtens is. Niet elk overheidshandelen of opvattingen van de wetgever is per definitie rechtmatig. Als dat zo zou zijn, dan hadden we geen rechterlijke macht meer nodig die kritisch kijkt naar de juridische uitvoeringspraktijk in de relatie overheid-burger. Ook fatsoenswaarden zijn onderhevig aan verschuivingen in de tijd en bovendien afhankelijk van de visie op het leven die men heeft. Het op voorhand wegfilteren van bepaalde uitingen op sociale platformen, omdat ze vermeend strafbaar of kwetsend zijn, en die bevoegdheid - of erger nog de plicht of het recht daartoe - in handen geven van private partijen vergt meer denkwerk ten aanzien van de langetermijnconsequenties en de implicaties voor onze vrijheden, dan nu hieraan besteed wordt.
De nu nog dominante mediagiganten: Twitter, Facebook, Instagram, LinkedIn etc. zullen concurrenten krijgen, waarvan op voorhand duidelijk is waar ze politiek staan, zodat uitingen door de gebruikers niet snel als aanstootgevend zullen worden ervaren. Parler is bijvoorbeeld zo'n platform waarop 'the real Trump' nu nog niet actief is, maar wel zijn aanhang. Of die uitingen ook strafbaar zijn zal ook op die nieuwe platforms achteraf moeten worden vastgesteld, waarbij alle waarborgen die ook in de reële wereld gelden van toepassing dienen te zijn.
Tot die tijd adviseer ik iedereen die zich stoort aan bepaalde uitingen, daarvan geen kennis te nemen. De media zouden wat terughoudender kunnen zijn in hun berichtgeving. Niet alles wat Trump in het verleden tweette kon als nieuws worden gekwalificeerd. Er is een recht om kennis te nemen van berichten op social media, maar geen plicht daartoe.
Voetnoten
[Afbeelding] In licentie van de rechthebbende: North Wind Picture Archives Alamy Stock Photo - MHNYX7
[1] Meer informatie over de uitvinding van de boekdrukkunst is bijvoorbeeld te vinden in: 'De uitvinding van de boekdrukkunst' op Historiek.net.
[2] Een lijst met door de katholieke geestelijkheid verboden boeken die vanaf het midden van de zestiende eeuw wordt bijgehouden. Officieel bestaat die lijst niet meer. Hierop stonden bijvoorbeeld werken van: Montesquieu, Descartes, Voltaire, Hume, Rousseau, Darwin en nog vele andere grote denkers, zonder wie we nu nog zouden geloven dat de aarde plat is, wat hij in bepaalde opzichten overigens ook lijkt te zijn.
[3] De tekst van dit meest beroemde - en in sommige kringen beruchte - pamflet van Nederland kunt u hier raadplegen.
[4] Een interessant overzicht van pamfletten biedt Rechtshistorie.nl.