Sociale rechtvaardigheid: de gekruiste handdruk van islam en socialisme?

Kan een rechtshandige een linkshandige de hand schudden? Dat kan, maar de één zal zijn dominante hand gebruiken, terwijl de andere zich zal moeten aanpassen, althans als een gekruiste handdruk moet worden voorkomen. De vraag is, wie zich zal aanpassen?

Sinds 7 oktober 2023 zien we wereldwijd een verbond tussen mensen met een socialistisch wereldbeeld en mensen die de idealen van de islam aanhangen. Maar hebben die twee idealistische stromingen wel hetzelfde voor ogen of wordt de verbondenheid vooral gevoed door de vermeende gemeenschappelijk vijand; in casu: de westerse waarden en normen, het jodendom en zionisme, het kapitalisme en neo-liberalisme?

Wat is sociale rechtvaardigheid?

Sociale rechtvaardigheid is een term die vaak wordt gebruikt in het maatschappelijk en politiek debat, maar zelden volledig wordt uitgelegd of concreet ingevuld. Iedereen lijkt vóór sociale rechtvaardigheid te zijn, maar wat daarmee precies bedoeld wordt, verschilt qua context, overtuiging en belangengroep. Juist daarom is het essentieel om deze notie van rechtvaardigheid verder te concretiseren: wat betekent het, voor wie, en hoe bereiken we het?

In de kern verwijst sociale rechtvaardigheid naar een samenleving waarin mensen gelijke kansen krijgen, toegang hebben tot basisvoorzieningen zoals onderwijs, zorg en huisvesting, en waarin discriminatie en uitsluiting worden tegengegaan. Maar zelfs over deze basisprincipes bestaan verschillende visies. Betekent gelijke kansen ook gelijke uitkomsten? Moet sociale rechtvaardigheid gecorrigeerd worden via herverdeling van rijkdom, of juist door versterking van individuele verantwoordelijkheid? De invulling van sociale rechtvaardigheid vraagt daarom meer dan slogans of algemeenheden. Het vraagt politieke keuzes, maatschappelijke reflectie en een bereidheid om lastige vragen onder ogen te zien. Hoe ver reikt solidariteit? Hoe gaan we om met structurele ongelijkheid? En hoe verhouden vrijheid en gelijkheid zich tot elkaar? Sociale rechtvaardigheid behoeft dus invulling — niet alleen op papier, maar vooral in beleid, praktijk en in onze omgang met elkaar. Pas dan krijgt sociale rechtvaardigheid een invulling die verder gaat dan een idealistisch streven, en wordt het een meetbare, voelbare realiteit voor iedereen in de samenleving.

Sociale rechtvaardigheid in het socialisme

Sociale rechtvaardigheid is een kernwaarde binnen het socialisme. Waar het kapitalisme ongelijkheid vaak als een onvermijdelijk bijproduct van vrijheid en marktwerking beschouwt, ziet het socialisme ongelijkheid juist als een fundamenteel onrecht. Binnen het socialistische gedachtegoed draait sociale rechtvaardigheid om het eerlijk verdelen van middelen, gelijke kansen voor iedereen, en het afbreken van machtsstructuren die leiden tot uitbuiting.

In het socialisme betekent sociale rechtvaardigheid in de eerste plaats economische gelijkheid. Productiemiddelen worden niet in handen gelaten van een kleine groep kapitaalbezitters, maar zijn gemeenschappelijk eigendom of worden beheerd door de staat namens het volk. Hierdoor wordt de rijkdom die in een samenleving wordt gecreëerd niet opgepot door enkelen, maar verdeeld ten voordele van de hele bevolking. Werkers krijgen een eerlijk deel van de opbrengsten van hun arbeid, en extreme armoede of rijkdom wordt voorkomen.

Daarnaast is sociale rechtvaardigheid ook politiek en cultureel van aard. In een socialistische samenleving hoort iedereen toegang te hebben tot kwalitatief goed onderwijs, gezondheidszorg, huisvesting en participatie in besluitvorming. Geen enkele groep zou structureel benadeeld mogen worden op basis van afkomst, geslacht, klasse of overtuiging. Het socialisme streeft dan ook naar gelijke kansen en emancipatie voor alle burgers, met speciale aandacht voor degenen die historisch zijn achtergesteld.

Concluderend biedt het socialisme een visie op sociale rechtvaardigheid die verder gaat dan liefdadigheid of herverdeling. Het gaat om een fundamentele herstructurering van de samenleving, gericht op het opheffen van sociale en economische ongelijkheden en het garanderen van waardigheid en kansen voor iedereen.

Sociale rechtvaardigheid in de islam

Sociale rechtvaardigheid is een fundamenteel principe in de islamitische ethiek en rechtspraak. Het concept strekt zich uit over alle aspecten van het menselijk leven, waaronder economie, politiek, familie en het rechtssysteem. Binnen de islam wordt sociale rechtvaardigheid niet alleen gezien als een morele verplichting, maar als een goddelijke opdracht die voortkomt uit de Koran en de soenna (de overleveringen van de profeet Mohammed).

De islam erkent dat alle mensen gelijk zijn in hun mens-zijn, ongeacht ras, geslacht of sociale status.

In de Koran staat:

"O mensen, Wij hebben jullie uit een man en een vrouw geschapen en jullie tot volkeren en stammen gemaakt, opdat jullie elkaar zouden leren kennen. Voorwaar, de meest eerwaardige van jullie bij Allah is degene met het meeste godsbewustzijn." (Koran 49:13).

Dit vers onderstreept dat waardigheid niet wordt bepaald door afkomst of rijkdom, maar door innerlijke deugd en verantwoordelijkheid.

Een van de belangrijkste pijlers van sociale rechtvaardigheid in de islam is het economische systeem. De islam moedigt het bezit van rijkdom aan, maar verbiedt uitbuiting, hebzucht en onderdrukking. Armenzorg is een essentieel onderdeel van de islamitische praktijk, met de zakaat (verplichte aalmoes) als een structureel mechanisme voor herverdeling van rijkdom. Daarnaast wordt ook sadaqa (vrijwillige liefdadigheid) sterk aangemoedigd.

Rechtvaardigheid in rechtspraak is eveneens een hoeksteen van de islamitische samenleving. Rechters en leiders worden geacht eerlijk te oordelen, ongeacht wie voor hen staat. De profeet Mohammed zei: "De volkeren vóór jullie zijn vernietigd omdat, als iemand van aanzien onder hen stal, ze hem lieten begaan, maar als een arme stal, ze hem straften. Bij Allah, als Fatima, de dochter van Mohammed, zou stelen, ik zou haar hand afhakken." (Sahih Bukhari). Deze uitspraak benadrukt het belang van rechtvaardigheid boven persoonlijke belangen.

Ten slotte is solidariteit een sleutelbegrip binnen sociale rechtvaardigheid in de islam. Moslims worden aangespoord om niet alleen rechtvaardig te zijn, maar ook actief op te komen voor de onderdrukten en te strijden tegen ongelijkheid en corruptie.

Samenvattend kan worden gesteld dat sociale rechtvaardigheid in de islam niet slechts een ideaal is, maar een integraal onderdeel van het geloof en de praktijk. Het is een roeping tot het bouwen van een samenleving waarin waardigheid, rechtvaardigheid en medemenselijkheid centraal staan.

Kritiek op het socialisme en sociale rechtvaardigheid

Kritiek op het socialisme stelt vaak dat gelijkheid ten koste zou gaan van individuele vrijheid. Socialisten wijzen echter op het tegenovergestelde: dat vrijheid zonder economische zekerheid een illusie is. Een mens zonder inkomen, zorg of woonruimte is niet werkelijk vrij. Sociale rechtvaardigheid betekent daarom ook het scheppen van omstandigheden waarin iedereen daadwerkelijk vrij is om zijn of haar leven vorm te geven.

Kritiek op sociale rechtvaardigheid richt zich op de vermeende fixatie op identiteit en slachtofferschap, die volgens tegenstanders leidt tot polarisatie en verdeeldheid. Het streven naar gelijke uitkomsten in plaats van gelijke kansen wordt gezien als een ondermijning van meritocratie en individuele verantwoordelijkheid. Critici wijzen op een groeiende intolerantie tegenover afwijkende meningen, waarbij morele verontwaardiging debat vervangt. Ze waarschuwen voor een dogmatische benadering die complexiteit reduceert tot simpele tegenstellingen van onderdrukker en slachtoffer. Hoewel de doelen vaak legitiem zijn, menen sommigen dat de beweging haar eigen principes – zoals rechtvaardigheid en inclusie – in de praktijk ondergraaft.

Sociale rechtvaardigheid behoeft invulling

Sociale rechtvaardigheid is een normatief begrip: het geeft aan hoe de samenleving zou moeten zijn. Denk aan thema’s zoals armoedebestrijding, gelijke kansen in onderwijs, toegang tot gezondheidszorg, of gelijke behandeling ongeacht afkomst of geslacht. Deze idealen zijn echter niet neutraal of universeel: verschillende politieke stromingen geven er andere betekenissen aan. Een socialistische of sociaaldemocratische partij zal sociale rechtvaardigheid eerder invullen via herverdeling van rijkdom, sterke sociale voorzieningen en overheidsinterventie. Een liberale partij kan juist de nadruk leggen op individuele vrijheid en meritocratie als vorm van rechtvaardigheid. Een conservatieve stroming kan rechtvaardigheid koppelen aan traditie, plichten en maatschappelijke stabiliteit. Het sociale rechtvaardigheidsprincipe in de islam, maar bijvoorbeeld ook het christen- en jodendom sluiten nauw aan bij deze conservatieve opvattingen en voegen daar nog een religieuze connotatie aan toe.

Politieke en religieuze invulling van sociale rechtvaardigheid

Wetten en beleid zijn nodig om rechtvaardigheid te realiseren: bijvoorbeeld via belastingheffing, sociale zekerheid, arbeidswetgeving, onderwijsbeleid, enzovoort. Belangen botsen in de samenleving. Wat rechtvaardig is voor de één, voelt onrechtvaardig voor de ander. Daarom moet er politieke afweging plaatsvinden. Macht en middelen zijn ongelijk verdeeld. Politiek bepaalt wie wat krijgt, en wie daarvoor betaalt.

In een democratische samenleving en rechtstaat zal door de meerderheid altijd rekening gehouden moeten worden met politieke minderheden, al was het maar omdat de meerderheid per definitie tijdelijk is. Dat garandeert dat niet alleen de socialistische invulling van het begrip sociale rechtvaardigheid over een langere periode geïmplementeerd wordt in de samenleving, maar dat ook de andere visies op deze open norm gerealiseerd worden in de praktijk.

Bij een religieuze invulling van de sociale rechtvaardigheid – bijvoorbeeld als de inrichting van de samenleving is gestoeld op de islam – is geen sprake van een tijdelijke of andere invulling van sociale rechtvaardigheid mogelijk. Er is sprake van een min of meer vastomlijnde religieuze opdracht die echter niet door de staat wordt afgedwongen en in de praktijk veel weg heeft van de christelijke liefdadigheid.

In de praktijk bestaan er in landen waarin het islamitische gedachtengoed heerst, grote tegenstellingen tussen arm en rijk en lijkt er van sociale rechtvaardigheid weinig terecht te komen. Denk maar eens aan de enorme rijkdom als gevolg van de bodemschatten in het Arabisch schiereiland. Dat te verdedigen is dat het winnen van aardolie haram is, omdat de verbranding daarvan leidt tot het ondermijnen van Allah's schepping kan terzijde worden vermeld.

Daarnaast richten de islamitische plichten zich tot moslims en niet tot de gehele wereldbevolking, wat betekent dat mensen alleen aanspraak kunnen maken op invulling door de islamitische sociale rechtvaardigheid als ze onderdeel worden van die gemeenschap en in die zin is het geen universeel principe zoals dit bij het socialisme wel het geval is. De sociale rechtvaardigheid zoals die door de islam en het socialisme worden aangehangen lijken dus wel raakvlakken te hebben, maar de realiteit is een andere en dat mensen met een socialistische inborst zich hier onvoldoende bewust van zijn en wat dit op termijn betekent voor het gelegenheidsverbond dat er lijkt te bestaan tussen het socialisme en de islam, is zonder enige twijfel een situatie die zal leiden tot strijd tussen deze groepen. De islamitische grondslagen van sociale rechtvaardigheid wortelen in religeus conservatieve dogma’s, terwijl de socialistische invulling van dit ideaal een seculiere en progressieve basis kent. Het historische verbond tussen de moslimbroederschap en het nationaal-socialisme is dan ook geen toeval.

De verschillende grondslagen van sociale rechtvaardigheid zullen op termijn een tegenstelling blijken die niet te overbruggen is en beide ‘kampen’ zullen beseffen dat zij in die zin hun ziel aan de duivel verkocht hebben op het moment dat de vermeende gemeenschappelijke vijand verslagen is. Iets wat overigens hopelijk nooit zal plaatsvinden, want de beste garantie voor wereldvrede en vrijheid is het feit dat geen enkele groep dominant is in een samenleving.

Overeenkomsten

• Beide zien sociale rechtvaardigheid als morele plicht en kernwaarde van een rechtvaardige samenleving.

• Afwijzing van ongelijkheid, uitbuiting en discriminatie.

• Nadruk op solidariteit met kwetsbare of onderdrukte groepen.

• Herverdeling van middelen als middel om ongelijkheid te bestrijden.

  
  

Verschillen

Aspect	Socialisme	Islam
Basis	Seculier, progressief, ideologisch	Religieus, conservatief, gebaseerd op Koran en soenna
Reikwijdte	Universeel, voor iedereen	Primair voor moslims
Economische structuur	Collectief of staatsbezit van productiemiddelen	Particulier bezit toegestaan, maar met religieuze beperkingen en verplichte liefdadigheid (zakaat)
Uitvoering	Via politieke en wettelijke structuren van de staat	Combinatie van religieuze plicht, liefdadigheid en morele verantwoordelijkheid
Vrijheid vs. gelijkheid	Neigt naar gelijkheid, soms ten koste van absolute vrijheid	Rechtvaardigheid binnen religieuze kaders, waarbij goddelijke wet boven individuele vrijheid staat
Aanpasbaarheid	Afhankelijk van politieke meerderheid, dynamisch	Vastere, goddelijk vastgestelde normen, weinig ruimte voor verandering
Praktische toepassing	Gericht op structurele herverdeling en afbraak van machtsstructuren	In de praktijk juist grote verschillen in islamitische landen, juist gebaseerd op macht en afkomst en het onderscheid tussen mannen en vrouwen
Universeel karakter	Iedereen kan aanspraak maken op de principes	Alleen leden van de geloofsgemeenschap hebben volledige rechten binnen het systeem

Vond u dit artikel interessant? Dan nodig ik u van harte uit om een bijdrage over te maken voor een kop koffie. Het schrijven van dit soort bijdragen kost uiteraard tijd en uw financiële blijk van waardering wordt gewaardeerd. U kunt uw bijdrage overmaken op NL21BUNQ2121 7549 89 t.n.v. PMJJFrissen.com o.v.v. de titel van de bijdrage. U bepaalt helemaal zelf wat u geeft.

Geïnteresseerd in de geschiedenis van het Koninklijk huis?

Philibert van Châlon, prins van Oranje

Nu kopen